ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 6، شهریور 1403 ، شماره پی در پی 100

تحلیل عنصر زمان و مکان در طوطی‌نامه، سمک عیار، داراب‌نامه و امیر ارسلان

صفحه (111 - 134)
حسن قنبری ، طاهره صادقی تحصیلی (نویسنده مسئول)، علی حیدری ، رسول حیدری
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1402

چکیده

زمینه و هدف: قصه از گذشته های کهن مورد توجه شاعران و نویسندگان از یک سو، و منتقدان و خوانندگان از سویی دیگر بوده است. قصه ها شاخصه های گوناگونی دارند که داشتن زمان و مکان از جمله آنهاست. تنوع این دو عنصر در قصه ها بسیار است. هر قصه ای با توجه به بافت زمینه ای، تاریخی و فرهنگی از زمان و مکان مشخص یا نامشخص بهره برده است. خواننده با مطالعه هر قصه ای به یک موقعیت تاریخی و جغرافیایی شناخته شده یا ناشناخته ارجاع داده میشود.

روشها: از این منظر بررسی و تحلیل این آثار مهم به نظر میرسد. این پژوهش مطالعه ای نظری است که به روش کتابخانه ای انجام گرفته است. محدوده و جامعه آماری آن چهار اثر داستانی کهن یعنی طوطی‌نامه، داراب‌نامه، سمک عیار و امیر ارسلان بوده است. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی است.

یافته ها: هر چند در نظر برخی از منتقدان، این آثار از منظر زمانی و مکانی، مبهم و کلی هستند. اما وجود عناصر و موقعیتهای متعدد زمانی و مکانی این قصه ها را نمیتوان منکر شد. بهره گیری از زمانهای گوناگون تقویمی و اساطیری از ویژگیهای مشترک این آثار است. از منظر مکانی هم اگرچه با نمایی کلی و مبهم مواجه می‌شویم. اما گستره جغرافیایی این قصه ها بسیار متنوع و شامل بسیاری از مناطق در جهان کهن است.

نتیجه گیری: برآیند پژوهش نشان میدهد هیچ کدام از قصه ها فاقد زمان و مکان نیستند. اما بیشتر فاقد هویت تاریخی و جغرافیایی هستند. در اغلب اوقات این دو عنصر در موقعیتهای خاص هم کلی و مبهم‌اند. نقش آشکاری در پیشبرد داستان ندارند. از منظر زمان این آثار معطوف به گذشته و خطی است. تنوع موقعیتهای مکانی در این آثار بسیار است. مثل کشورها و شهرها و محیطهای‌ طبیعی که حوادث داستانی در آنها به وقوع پیوسته است.

کلمات کلیدی
زمان , مکان , طوطی‌نامه , سمک عیار , داراب‌نامه , امیر ارسلان.

• ارجانی، فرامرزبن خدادادبن عبدالله الکاتب (۱۳۸۵)، سمک عیار با مقدمه و تصحیح پرویز ناتل خانلری (دوره پنج جلدی)، چاپ هشتم، تهران: مؤسسه انتشارات آگاه.
• باختین، میخائیل(1396)، تخییل مکالمه ای، ترجمه رویا پورآذر، تهران: نشر نی، چاپ پنجم.
• بالایی، کریستف(1377)، پیدایش رمان، مترجم مهوش قویمی و نسرین خطاط، تهران: انتشارات معین، چاپ اول.
• براهنی، رضا (۱۳۶۲)، قصه نویسی، تهران، نشر نو.
• حاجی‌آقا بابایی، محمد رضا(1396)، بررسی روایت‌شناسانه طوطی‌نامه، نشریه متن پژوهی ادبی. ش. 74. صص. 78-53.
• ذوالفقاری، حسن (1398)، افسانه های پهلوانی ایران، نشر خاموش، تهران.
• شهرامی، محمد باقر، رحمانی، بهداد (۱۳۹۸)، تحلیل مقایسه ای زیباشناسی روایی در داراب نامه طرطوسی و بیغمی (با رویکرد نظام ژرف ساخت و روساخت روایی اریک لاندوفسکی)، فصلنامه زیباشناسی ادبی، شماره ۴۰، صص ۴۷- ۲۳.
• صادقی تحصیلی، طاهره، علی نوری(1397)، مقایسه تطبیقی عنصر صحنه در رمان کوری ژوزه سارا ماگو و رمانبی‌راه پتریک مدیانو، پژوهش ادبیات معاصر جهان، دوره بیست و سه، شماره یک. صص. 121-137.
• طرسوسی، ابوطاهر محمدبن حسن (۱۳۷۴)، داراب نامه طرطوسی (۲جلد، به کوشش و مقدمه ذبیح الله صفا)، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
• ظهیر سمرقندی، محمد(1333)، سندبادنامه، تهران: انتشارات خاور و ابن سینا
• عنصری، ابوالقاسم، نرم افزار گنجور.
• محجوب، محمدجعفر (۱۳۸۳)، ادبیات عامیانه ایران (مجموعه مقالات درباره افسانه ها و آداب و رسوم مردم ایران) به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران، چشمه.
• مدرسی، فاطمه(1390)، فرهنگ توصیفی نقد و نظریه های ادبی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• مستور، مصطفی، (1397) مبانی داستان کوتاه، نشر مرکز، تهران.
• مقدادی، بهرام،(1393)، دانش‌نامه نقد ادبی، تهران: نشر چشمه، چاپ اول.
• منشی، نصرالله(1367)، کلیله و دمنه، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: چاپخانه سپهر.
• مولوی، جلال‌الدین، (1376)، مثنوی معنوی، تصحیح عبدالکریم سروش، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
• میرصادقی، جمال، (1385)، عناصر داستان، تهران: انتشارات سخن، چاپ پنجم.
• ناتل خانلری، پرویز(1364)، شهر سمک، تهران: انتشارات آگاه، چاپ اول.
• نبی‌لو، علیرضا؛ اکبری، منوچهر(1386)، بررسی ساختار داستان‌های طوطی‌نامه، پژوهش‌های ادبی. ش. 18، صص. 163-141.
• نخشبی، ضیاء، ‌(1372)، طوطی‌نامه، تصحیح فتح‌الله مجتبایی و غلامعلی آریا، تهران: انتشارات منوچهری، چاپ اول.
• نقیب‌الممالک(1388)، امیرارسلان و فرخ لقا، تهران: انتشارات فراین، چاپ اول.
• یاوری، هادی(1390)، از قصه به رمان، تهران: انتشارات سخن، چاپ اول.